ŞANLIURFA İLİ ALABALIK YETİŞTİRİCİLİĞİNDE ÜRETİM VE PAZARLAMA SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ

Hakan AKGÜN , Oğuzhan KUZUCU

Şanlıurfa ilinde 2002 yılında 25 ton alabalık üretim kapasitesi 2019 yılında 6.750 tona ulaşmış ve 135.000.000 Tl’ lik ekonomik değer yaratmıştır. Öncelikle Pazar hedefi batı illeri olan bu üretimden kaynaklanan katma değer bölge illeri içinde anlamlıdır.

Bu makalede çok hızlı bir değişim ve gelişim gösteren Şanlıurfa İli alabalık üretimindeki artışın sürdürülebilir olması koşullarının tespit edilmeye çalışılmış, üretim artışıyla ortaya çıkabilecek sorunlar ve sorunlara yönelik çözüm önerileri değerlendirilmiştir. 

FAO’ya göre “sürdürülebilir gelisme, mevcut ve gelecek nesillerin ihtiyaçlarını sürekli

olarak karsılayıp teknolojik ve kurumsal degisimler basarıyla adapte edilirken dogal kaynakların korunması ve yönetimidir. Toprak, su, bitki ve hayvan kaynaklarını içeren böyle bir sürdürülebilir gelisim çevreye zararsızdır, teknik açıdan uygundur, ekonomik ömrü vardır ve sosyal açıdan kabul görür” (Frankic and Hershner, 2003). Asırı avlanma nedeniyle okyanuslardan ve denizlerden karaya çıkarılan balık miktarı son yıllarda bariz bir azalma göstermistir. Aynı zamanda deniz balıklarına talep sürekli artıs göstermis ve buna paralel olarak su ürünleri üretimi yaygınlasarak artmıstır. 

Su ürünleri yetiştiriciliği, FAO tarafından dünyada en hızlı büyüyen gıda sektörü olarak belirlenmiştir. Dünya’daki gelişmeler paralelinde Türkiye su ürünleri yetiştiriciliğinde önemli gelişmeler gözlenmektedir. Su ürünleri yetiştiriciliği açısından zengin su kaynaklarına sahip olan Türkiye’nin bu potansiyeli verimli bir şekilde değerlendirmesi, kırsal kalkınma ve istihdam açısından önemli bir fırsattır. Yeterli ve dengeli beslenmenin temeli olan hayvansal ürün talebinin karşılanmasında su ürünleri yetiştiriciliği doğal bir kaynak özelliği taşımaktadır

TÜİK verilerine göre Türkiye’de 2019 yılında, yaklaşık 350 bin tonu avcılıkla, 400 bin tonu yetiştiricilikle olmak üzere toplam yaklaşık 750 bin ton su ürünleri üretilmiştir. İç sularda yapılan alabalık (Oncorhynchus mykiss) yetiştiriciliği daha yaygındır.

Tablo1: Şanlıurfa il sınırları içerisinde kalan ağ kafeslerde alabalık yetiştiriciliğine açılan ve kapalı tutulan baraj gölleri

Şanlıurfa ili su kaynakları yönünden oldukça zengin bir potansiyele sahiptir. Baraj göllerinin toplam 901.650 dekarlık alanı su ürünleri üretimi açısından oldukça önemlidir.

Şanlıurfa ili su ürünleri yetiştiriciliği son yıllarda çok hızlı gelişen bir sektör haline gelmiştir. 2003 yılında 20 ton/yıl olan alabalık(Oncorhynchus mykiss) üretimi 2019 yılı sonunda 6.750 ton/yıl üretimiyle Türkiye içsular alabalık yetiştiriciliği toplam üretimi içinde % 4,8 lik paya sahip olmuştur. 

Hızlı bir artış gösteren Şanlıurfa alabalık(Oncorhynchus mykiss) yetiştiricilik üretiminin ekonomik yapısı ve sürdürülebilirliği ile ilgili bilimsel çalışmaların artması gerekir. Özellikle Karkamış Baraj Gölü Şanlıurfa mevkiinde yapılan ağ kafeslerde alabalık yetiştiriciliğinin önü açık olmak ile birlikte sürdürülebilir çalışmaların desteklenmesi için bilimsel çalışmalar elzemdir.

Şanlıurfa alabalık (Oncorhynchus mykiss) yetiştiriciliği konusunda son 18 yılda ortalama

340 kat büyüme gerçekleştirmiştir. Temiz, soğuk  ve alabalık için on iki ay boyunca uygun su sıcaklığına sahip Şanlıurfa ilinde ciddi olarak Fırat Alabalık işletmesi tarafından 2003’ te 20 ton/yıl olarak 5x5x5 ebadındaki ağ kafes tesisi kurulmasıyla başlamıştır.

2003 Yılında 20 ton/yıl kapasiteyle faaliyete başlayan Fırat Alabalık uzun yıllar tek başına Şanlıurfa’da alabalık yetiştiriciliği yaparken özellikle istidam yönünde yöreye katkılar sağlaması ve sektörde ekonomik kazancın olduğu imajı vermesi, yöre halkının da sektöre ilgi duymasını sağlamış ve böylelikle alabalık yetiştiriciliğinde büyük bir ivme oluşmuştur.  Şanlıurfa ilinde 23 Alabalık üretim tesisi ve 2 adet de alabalık kuluçkahanesi bulunmaktadır.

Üretimin Faaliyet Yeri ve Potansiyeli

Şanlıurfa da alabalık (Oncorhynchus mykiss) üretiminin % 8 i Atatürk Barajında gerçekleşirken % 92 Karkamış Baraj Gölünde gerçekleştirilmektedir. Karkamış Baraj Gölü Şanlıurfa ili ile Gaziantep illeri arasında olup kafes balıkçılığına tahsis edilen alanın % 3 lik kısmı her iki il arasında eşit olarak taksim edilmiş olup kafes yetiştiriciliği için boş üretim yeri kalmamıştır. Ancak Atatürk Baraj Gölü D.S.İ tarafından 21 su ürünleri avlak sahasına bölünmüş olup bu rezervuarın 7 avlak sahası Şanlıurfa il sınırları dâhilindedir. Şanlıurfa il sınırları içinde kalan Atatürk baraj gölü avlak sahaları yüzey alanı toplamı 285000 dekardır. Atatürk Baraj Gölü’nün % 0,1’lik kısmı kafes balıkçılığına ayrılmış olup Şanlıurfa ilinde 8550 ton/yıl alabalık yetiştiriciliğinin yapılması gerekmektedir. 

Yavru

Alabalık (Oncorhynchus mykiss) yetiştiricilik tesisleri yavru ihtiyaçlarını Şanlıurfa’daki faal 3 adet kuluçkahaneden temin ederken bir kısım tesis sahipleri, Malatya, Sivas, Kayseri ve Muğla’dan karşılayarak ederek yavru ihtiyaçlarını temin etmektedirler.Amerika ve Fransa’dan gözlenmiş alabalık yumurtası getiren bir müteşebbisimiz , üretime  farklı bir boyut kazandırmıştır.

Şanlıurfa’daki alabalık (Oncorhynchus mykiss) yetiştiricilik tesislerinin yumurta  ve yavru ihtiyacını karşılayan kuluçkahane işletmeleri aynı zamanda kapasite artırımını hedeflerlerken Mardin, Adıyaman, Diyarbakır gibi bölge illerinin de talebini karşılamaktadırlar. İlin, liman ve balık yemi fabrikalarına olan uzaklığı alabalık üretiminde bir dezavantaj olarak görülmektedir. Yemin pahalı olması ve nakliye giderlerinin de fazla olmasından dolayı alabalık üretiminde girdi miktarını artırmaktadır. Üretimin artmasıyla birlikte özellikle % 50 hibelerden yararlanmak isteyen bazı girişimciler balık yemi fabrikasının kurulmasıyla ilgili araştırmalar ve çalışmalar başlamış durumdadır.

Ürün Talep Şekli

Su ürünleri talebi gerçekte iki ayrı talep şeklini kapsamaktadır. Bunlar taze su ürünleri ve işlenmiş su ürünleri talebidir. Dünyada insan tüketiminde kullanılan su ürünlerinde taze kullanım sadece %18 oranında bulunmakta, geriye kalan donmuş muhafaza %24, kurutulmuş ve füme %15 , konserve ise %13,5 dolayındadır. Ülkemizde iç talebin kullanış şekli taze %70,0, dondurulmuş %1,5, tuzlanmış %2,5, konserve %1 ve diğerleri %2,5′ dir. Ortalama yüzde dağılımları ifade eden bu bilgiler, su ürünleri işleme ve değerlendirme sanayimizin yeterli düzeyde gelişemediğinin bir göstergesi olarak yorumlanabilir(Anonim,1995).

Şanlıurfa’da çoğunlukla taze balık şeklinde talep biçimi ön plandadır. Bölge illere ise buzlanmış, temizlenmiş, şoklanmış ve canlı alabalık şeklinde pazarlanmaktadır.

Sürdürülebilir su ürünleri üretimin unsurlarından birisi de ürün çeşitliliği oluşturabilmektir. Yoğun üretimi yapılan türlerin pazarda doygunluk oluşturması durumunda çözüm alternatif ürünlerle piyasaya girmektir. Şanlıurfa ilinde Karkamış Baraj Gölü’nde bu yıl 6.000 ton somon( gökkuşağı alabalıklarında 1 kğ ve üzeri), 900 ton da porsiyonluk alabalık üretilmiştir.

İşletmelerde İstihdam

İşletmeler, işgücü konusunda sorun yaşamamaktadırlar. Yalnız tecrübeli teknik elaman talepleri zaman zaman ciddi bir sıkıntı oluşturmakta, eleman bulamamaktadırlar. Yeni kurulan işletmeler işletmenin kısa zamanda kendisini amorti etmesi için tecrübeli ve nitelikli teknik elaman arayışına girmektedirler. Gerekli olan iş gücünü ise yöre halkından tedarik etmektedirler.

Şanlıurfa’da faaliyette olan alabalık tesisleri yöre halkından 75 kişiye istihdam sunarken

35 teknik elemana da bir iş kapısı olmuştur. Özellikle yavru aşılama döneminde yöre halkından eli yatkın bayanların kısa süreli istihdam edilmesi de alabalık sektörünün Şanlıurfa için bir iş sektörü olduğu hakkında sağlıklı bir görüş oluşturmaktadır.

Pazar Durumu

Şanlıurfa ili alabalık üreticilerinin hedef pazarı Diyarbakır, Mardin, Gaziantep, Antalya, Ankara, Adana ve Mersin’dir. Mardin’deki alabalık restoranlarına canlı olarak götürülen alabalıklar, büyük şehirlere ise buzlanmış, şoklanmış bazen da taze olarak götürülmektedir. Fırat Alabalık 3 yıldan bu yana özellikle Muğla’da bulunan bir işleme tesisi ile vasıtasıyla Hollanda’ya işlenmiş alabalık ihracatı yapmaktadır. 2003 Yılında Bakanlar Kurulu kararı ile başlayan su ürünleri destekleme teşvikleri Şanlıurfa’da üretimi artıran en büyük etkenlerdendir.

Tartışma ve Sonuç

Su ürünleri sektöründe yetiştiricilikten elde edilen su ürünleri üretiminde artış söz konusudur. Artan gıda talebine karşı hayvansal üretimin küçülme gösterdiği günümüzde su ürünleri üretimi gittikçe önem arz etmektedir. Yerel dinamiklerle üretim miktarındaki artış, yerel ve bölgesel düzeyde sosyal etkisinin sürekliliği, üretimin sürdürülebilirliğinin sağlanmasıyla mümkün olacaktır. Şanlıurfa su ürünleri sektörünün büyümesinde su rezervuarlarının su ürünleri üretimim için kullanılmasında sınırlayıcı bir etken görülmemektedir. Şanlıurfa ilinde su ürünleri yetiştiriciliği için kullanılabilecek su rezervuarı miktarı 712 dekar olup bu alanda 31.415 ton/yıl gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliği yapılabilme olanağı mevcuttur.

Üretimden gelen tecrübelerle kuluçkahanelerden yavru üretiminde başarılı olan işletmeler gerek kendi gerek se bölge üreticilerin yavru balık ihtiyaçlarını karşılamaya çalışmaktadırlar. 

Su ürünleri yetiştiriciliği üretimindeki artış da, toplam talep artışının yanı sıra, yetiştiricilik destekleri de önemli rol oynamaktadır. Bu destekler sürdürülmeli, ancak işletme enflasyonuna yol açmamalıdır. Sektörde kalıcı olabilecek deneyimli, istikrarlı işletmelerin önceliği sağlanmalıdır. Destekler cazibesiyle sektöre giren hevesli, deneyimsiz kişiler karşılaştıkları sorunlarda balık fiyatını düşürerek, piyasada fiyat istikrarsızlığına yol açmaktadır. Bu oluşumun önlenebilmesi için Türkiye genelinde kamusal denetim koşullarının etkin şekilde uygulanması gerekir. İran’dan ilimize yatırım yapmak isteyen Ay Fish firma, Karkamış Baraj Gölü’nde mersin balığı yetiştiriciliği için başvuruda bulunmuş, önümüzdeki dönemlerde havyarı meşhur mersin balığı yetiştiriciliğe de sağlanılmış olunacaktır.

Balcı ve arkadaşlarının 2006 yılında doğu ve güney doğu bölge yetiştiriciliği hakkında yapmış oldukları çalışmada işletmelerin % 84’ünün havuzlarda üretim yaptığı tespit edilmiştir. Şanlıurfa ili yetiştiricilerinin % 100’ü kafes yetiştiriciliği yapmaktadır. Kafes

yetiştiriciliği ile sağlanan maliyet ve ölçek avantajı, bölge pazarı etkinliğinde üreticilere rekabet üstünlüğü sağlamaktadır. Artan üretim ile birlikte TKDK destekli bir balık yemi fabrikası büyük bir ihtiyaçtır.

Şanlıurfa’nın ekonomik ve sosyal yapısında son derece olumlu katkıları olması beklenen, sürdürülebilir üretim kapsamında kısıtları olmayan alabalık yetiştiricilik üretimine, Tarım ve Orman Bakanlığı’nın  ve finans kuruluşları tarafından her türlü idari ve mali destek sağlanmalı, bu üretim ve istihdam potansiyeli, akılcı planlama, destek ve uygulamalarla değerlendirilmelidir.